Postanowieniem z dnia 24 stycznia 2020 roku Sąd Okręgowy w Gliwicach zwrócił się do Sądu Najwyższego o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego Czy prawo do życia w czystym środowisku umożliwiającym oddychanie powietrzem atmosferycznym spełniającym standardy jakości powietrza określone w przepisach powszechnie obowiązującego prawa, w miejscach, w których osoba przebywa przez dłuższy czas, w szczególności w miejscu zamieszkania, stanowi dobro osobiste podlegające ochronie na podstawie art. 23 k.c. w zw. z art. 24 k.c. i art. 448 k.c.?
Uchwała Sądu Najwyższego
Na posiedzeniu w dniu 28 maja 2021 roku Sąd Najwyższy podjął uchwałę prawną (sygn. akt: III CZP 27/20) następującej treści:
- Prawo do życia w czystym środowisku nie jest dobrem osobistym.
- Ochronie jako dobra osobiste (art. 23 k.c. w związku z art. 24 k.c. i art. 448 k.c.) podlegają zdrowie, wolność, prywatność, do naruszenia (zagrożenia) których może prowadzić naruszenie standardów jakości powietrza określonych w przepisach prawa.
Motywy rozstrzygnięcia
W komunikacie opublikowanym na stronie internetowej Sądu Najwyższego podano, że dobrami osobistymi – jak wyjaśnił Sąd Najwyższy m.in. w uchwale z 19 listopada 2010 r. III CZP 79/10 (OSNC 2011, nr 4, poz. 41) – są wartości immanentnie złączone z istotą człowieczeństwa oraz naturą człowieka, niezależne od jego woli, stałe, dające się skonkretyzować i zobiektywizować. Obejmują one fizyczną i psychiczną integralność człowieka albo przejawy jego twórczej działalności, skupiają niepowtarzalną, pozwalającą na samorealizację indywidualność człowieka, jego godność oraz pozycję wśród innych ludzi.
W art. 23 k.c. jako dobra osobiste ustawodawca objął ochroną m.in. zdrowie, wolność, prywatność.
Z uznaniem wartości za dobro osobiste wiąże się prawo żądania od innych poszanowania jej, a realizacji tego prawa służą roszczenia zakazowe i nakazowe przewidziane w art. 24 k.c., możliwe do zgłoszenia zarówno w razie zagrożenia dobra osobistego, jak i jego naruszenia oraz – w razie naruszenia dobra osobistego – roszczenie o skompensowanie tego naruszenia zadośćuczynieniem albo przez zapłatę odpowiedniej kwoty na cel publiczny (art. 448 k.c.).
Środowisko naturalne nie jest dobrem osobistym lecz dobrem wspólnym, o które troska jest obowiązkiem każdego członka społeczeństwa, tak samo jak i państwa, jako zorganizowanej wspólnoty i jego organów. Każdy z tych podmiotów realizuje obowiązek troski o środowisko i zabezpieczenia jego stanu w innych formach. Środowisko naturalne zachowa charakter dobra wspólnego, a nie osobistego w rozumieniu art. 23 k.c. także wtedy, gdy życie w środowisku, w którym powietrze, gleba i woda odpowiadają ustalonym przez naukę standardom, sprzyjającym zachowaniu zdrowia i realizowaniu przez człowieka jego wolności w jej różnych formach, zostanie wprost uznane za prawo człowieka. Prawa człowieka i obywatela, do których przestrzegania i zapewnienia realizacji zobowiązały się państwa – strony Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności nie są tożsame z dobrami osobistymi unormowanymi w art. 23 k.c., chociaż wiele spośród tych praw zabezpiecza właściwy poziom ochrony dóbr osobistych.
Standardy jakości powietrza, wody i gleby zostały w nauce oznaczone w celu określenia warunków, w których zdrowie i wolność człowieka są wolne od zagrożeń. Naruszenie tych standardów może prowadzić zatem do ingerencji w dobra osobiste, jakimi są przede wszystkim zdrowie, wolność, prywatność i powstania związanych z tym roszczeń cywilnoprawnych na rzecz jednostki. Nie można przy tym wykluczyć, że niezachowanie wskazanych standardów może stanowić ingerencję również w inne dobra osobiste, chronione indywidualnymi prawami podmiotowymi.
Poza zakresem zagadnienia przedstawionego Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia pozostawała kwestia formy naruszenia standardów, jakim powinno podlegać powietrze, która może uzasadniać przypisanie konkretnemu sprawcy odpowiedzialności z tytułu naruszenia dóbr osobistych zarówno na podstawie art. 24 k.c., jak i art. 448 k.c. Do Sądu rozpoznającego apelację będzie zatem należała odpowiedź na pytanie, czy taką odpowiedzialność może uzasadniać konkretny czyn, którego popełnienie prowadzi do zatrucia powietrza (np. palenie w kotłowni paliwem niespełniającym norm), czy także zaniechanie ustanowienia i egzekwowania takich norm postępowania, których przestrzeganie pozwoliłoby uchronić środowisko przed degradacją.