Niesumienni dłużnicy stanowią utrapienie zarówno wielu przedsiębiorców, jak i osób nieprowadzących działalności gospodarczej. Istnienie niespłaconej wierzytelności powoduje na ogół skierowanie przez wierzyciela sprawy na drogę postępowania sądowego, uzyskanie zasądzającego ją wyroku oraz wdrożenie postępowania egzekucyjnego prowadzonego przez komornika.

Niestety, częstokroć okazuje się, że nie sposób wyegzekwować nawet złotówki, gdyż dłużnik nie dysponuje żadnym majątkiem, który został przez niego usunięty lub ukryty jeszcze przed wszczęciem egzekucji lub w jej trakcie. W takiej sytuacji, poza działaniem w sferze prawa cywilnego poprzez wytoczenie tzw. roszczenia paulińskiego, wierzyciel może skorzystać z możliwości, jakie daje prawo karne. To ostatnie bowiem, usuwanie i ukrywanie majątku przez dłużnika przed jego wierzycielami, traktuje jako przestępstwo, podlegające odpowiednio surowej sankcji.

Na czym polega przestępstwo ukrywania majątku przez dłużnika?

Przestępstwo ukrywania majątku przez dłużnika uregulowane jest w art. 300 Kodeksu karnego.

Dopuszcza się go osoba, która w razie grożącej jej niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku (art. 300 § 1 k.k.).

Przedmiotowy czyn zabroniony ma swoją postać kwalifikowaną, która powoduje zaostrzenie odpowiedzialności karnej. Ma to miejsce wówczas, gdy działanie sprawcy wyrządziło szkodę wielu wierzycielom.

Inną postacią przedmiotowego przestępstwa jest sytuacja, w której sprawca w celu udaremnienia wykonania orzeczenia Sądu lub innego organu państwowego, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku zajęte lub zagrożone zajęciem, bądź usuwa znaki zajęcia (art. 300 § 2 k.k.).

Formy działania sprawcy

Jak wcześniej wskazałem działanie sprawcy może przybrać wieloraką postać w stosunku do swojego majątku i polegać na jego:

usuwaniu, co oznacza pozbycie się majątku poprzez dokonywanie zmian znanego położenia rzeczy majątkowych, poprzez na przykład oddanie ich na przechowanie innym osobom, bądź też dokonywanie przelewów bankowych w przypadku sum pieniężnych,
ukrywaniu, czyli umieszczeniu składników majątkowych w taki sposób, by utrudnić ich odnalezienie bądź też zatajenie istnienia posiadanych praw majątkowych, na przykład wierzytelności lub depozytów,
zbywaniu, a więc przeniesieniu praw do składników majątku na podmioty trzecie, poprzez na przykład zawarcie umowy sprzedaży,
darowaniu, co polega na nieodpłatnym przysporzeniu składników majątkowych na rzecz podmiotów trzecich, a więc zawarcie umowy darowizny lub też dobrowolna rezygnacja z ich odbioru od osoby trzeciej,
niszczeniu, czyli unicestwieniu rzeczy, które uniemożliwia wykorzystanie ich zgodnie z posiadanymi pierwotnie właściwościami i przeznaczeniem, co czyni je całkowicie bezwartościowymi,
rzeczywistym obciążaniu, które polega na zaciąganiu zobowiązań majątkowych oraz ich zabezpieczanie na składnikach majątkowych, poprzez na przykład zawarcie umowy kredytu lub pożyczki,
pozornym obciążaniu, którego treść odpowiada rzeczywistemu obciążaniu, jednakże jest tylko czynnością prawną podejmowaną dla pozoru, kiedy jej strony z góry przyjmują, że do wyegzekwowania zobowiązania nie dojdzie, gdyż sama czynność jest fikcyjna,
uszkadzaniu, polegającym na istotnym naruszeniu substancji składników majątkowych, wskutek czego nie jest możliwe ich wykorzystywanie zgodnie z przeznaczeniem, co obniża ich wartość.

Poza tym, w odniesieniu do składników majątku już zajętych przez komornika, sprawca może działać poprzez usunięcie znaków zajęcia, umieszczonych na nich przez komornika. W tym miejscu wskazać trzeba, że na każdej ruchomości poddanej egzekucji komornik ma obowiązek umieścić znak ujawniający na zewnątrz jej zajęcie, a jeżeli to nie jest możliwe, ujawnić je w inny sposób. W tym celu nakleja on na niej kartkę ze swoją pieczęcią albo przymocowuje tę kartkę sznurkiem z pieczęcią lakową. W tym więc wypadku działanie sprawcy polega po prosu na zrywaniu takiego komorniczego oznaczenia.

Kiedy dłużnik jest niewypłacalny?

Pojęcie niewypłacalności dłużnika zdefiniowane jest w art. 11 ust. 1 i ust. 1a ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe (t.j. Dz. U. z 2022 r., poz. 1520 z późn. zm). W myśl tych przepisów – dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, przy czym domniemywa się, że ma to miejsce wówczas, gdy jego opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzy miesiące.

Jakie są znamiona przestępstwa ukrywania majątku przez dłużnika?

Przestępstwo ukrywania majątku przez dłużnika stanowi występek, a więc lżejszy rodzaj przestępstwa, który może zostać popełniony tylko i wyłącznie umyślnie w zamiarze bezpośrednim. Tym samym, jego sprawca musi mieć na celu spowodowanie pokrzywdzenia wierzyciela poprzez przeprowadzenie działań zmierzających do ukrycia swojego majątku, tak aby uniemożliwić zaspokojenie przysługującej mu wierzytelności.

Zaznaczyć przy tym trzeba, że odpowiedzialności karnej podlega zarówno takie wyzbywanie się majątku przez dłużnika, wskutek którego wierzyciel nie będzie w stanie zaspokoić swoich pretensji w ogóle, z uwagi na brak jakichkolwiek przedmiotów majątkowych, które się do tego nadają, jak i w części, a więc kiedy sprawca pozbył się jedynie części z nich, przez co możliwe jest jego zaspokojenie jedynie w części. Musi więc nastąpić sytuacja, w której wierzyciel nie uzyskał zaspokojenia albo uzyskał je w mniejszym stopniu niż miałoby to miejsce, gdy dłużnika majątku nie ukrył lub go nie usunął. Wykazanie tej okoliczności przez organa ścigania jest warunkiem pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej.

W tym miejscu warto przytoczyć tezę postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 2015 r. (sygn. akt: V KK 351/15, https://www.saos.org.pl/judgments/244023), zgodnie z którymi „Nie każda czynność rozporządzająca majątkiem dłużnika w toku egzekucji lub w sytuacji zagrożenia egzekucją, prowadzi do poniesienia odpowiedzialności karnej z art. 300 § 2 KK. Uzasadniają ją takie tylko rozporządzenia składnikami majątku, które mają realny wpływ na udaremnienie lub ograniczenie zaspokojenia wierzyciela”. Tym samym, jeśli nawet dłużnik dokona sprzedaży części swojego mienia, jednakże wierzyciel będzie mógł zaspokoić się z innych należących do niego przedmiotów majątkowych, wówczas nie będzie podstaw do odpowiedzialności karnej dłużnika z tytułu popełnienia przestępstwa ukrywania majątku.

Jak stanowi wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 2011 r. (sygn. akt V KK 226/2011, http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia1/V%20KK%20226-11.pdf) „Przestępstwa z art. 300 § 2 kodeksu karnego można się zatem dopuścić również wtedy, gdy egzekucja dopiero grozi, a więc w okresie, kiedy wierzyciel w sposób niedwuznaczny daje do zrozumienia, że postanowił dochodzić swojej pretensji majątkowej na drodze sądowej.

I wreszcie dla faktu zaistnienia przestępstwa nie ma znaczenia późniejsze zaspokojenie wierzyciela przez dłużnika, choć może wpłynąć na wysokość samej orzeczonej wobec niego kary. Wynika to wprost z wyroku Sądu Apelacyjny w Gdańsku, w wyroku z dnia 9 marca 2020 r. (sygn. akt: II AKa329/19, www.orzeczenia.ms.gov.pl/content/$N/151000000001006_II_AKa_000329_2019_Uz_2020-03-09_002), w myśl którego „Okoliczność, że oskarżony ostatecznie zaspokoił swoich wierzycieli w całości lub w części, pozostaje bez wpływu na kwestię winy w popełnieniu przestępstwa z art. 300 § 2 KK. Może mieć jedynie wpływ na stopień społecznej szkodliwości przypisanego mu przestępstwa, a co za tym idzie, na wymiar orzeczonej kary.”

Jakie są kary za popełnienie przestępstwa ukrywania majątku przez dłużnika?

W swoim typie podstawowym przestępstwo ukrywania majątku przez dłużnika zagrożone jest karą pozbawienia wolności do 3 lat. Jeżeli sprawca działa w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądowego lub innego organu państwowego, wówczas czyn taki zagrożony jest karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. W sytuacji, gdy szkoda została wyrządzona wielu wierzycielom, odpowiedzialność karna ulega zaostrzeniu i kara więzienia wynosi od 6 miesięcy do 8 lat.

W jaki sposób może nastąpić wykorzystanie instrumentów prawa karnego przez wierzyciela?

Uzyskanie przez wierzyciela pociągnięcia do odpowiedzialności karnej dłużnika z tytułu popełnienia przez niego przestępstwa ukrywania majątku jest działaniem, które nie tylko ma na celu uzyskanie satysfakcji z powodu wymierzenia elementarnej sprawiedliwości, ale także w radykalny sposób może przyczynić się do uzyskania przez niego zaspokojenia przysługujących mu roszczeń. W ten sposób wierzyciel może wykorzystać instrumenty prawa karnego, aby dochodzić czysto cywilistycznej w swoim charakterze spłaty należnej mu wierzytelności przez dłużnika. W jaki sposób może to nastąpić?

Znaczna część spraw prowadzonych w przedmiocie popełnienia przestępstwa ukrywania majątku przez dłużnika kończy się wydaniem wyroku skazującego, a więc orzekającego karę pozbawienia wolności, jednakże jedynie w zawieszeniu. Dłużnik więc nie zostaje pozbawiony wolności, a wyznaczany mu jest okres próby, w czasie którego pozostaje on pod nadzorem, zaś Sąd może zarządzić wykonanie orzeczonej kary więzienia w sytuacji, kiedy znowu naruszy on prawo, bądź nie spełni nałożonych na niego obowiązków.

Jednym z nich jest powinność zaspokojenia przez niego wierzyciela. Sąd bowiem zawieszając wykonanie kary pozbawienia wolności najczęściej nakłada na dłużnika obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody, co sprowadza się do zwrotu pieniędzy należnych wierzycielowi. Jeśli dłużnik nie zastosuje się do nakazu Sądu, wówczas wierzyciel może wnosić o to, aby ten zarządził wobec niego wykonanie kary pozbawienia wolności, a więc, osadzenie go w więzieniu. Tego rodzaju groźba działa bardzo mobilizująco na dłużników, zaś fakt, iż pozostają oni, przynamniej przez jakiś czas na wolności, powoduje, iż mogą (i na ogół tak właśnie czynią) podjąć skuteczne działania prowadzące do spłaty długu wobec wierzyciela.

Powyższe oznacza, że wierzyciel inicjując wszczęcie postępowania karnego przeciwko sprawcy przestępstwa ukrywania majątku, dostaje w swoje ręce dodatkowe i bardzo skuteczne możliwości uzyskania zaspokojenia swojego długu poprzez zmuszenie dłużnika do jego spłaty.

Przestępstwo ukrywania majątku przez dłużnika i wykorzystanie instrumentów prawa karnego przez wierzyciela