Spadkobierca może zostać uznanym za niegodnego dziedziczenia jeśli popełnił ciężkie umyślne przestępstwo przeciwko spadkodawcy lub podejmował działania mające na celu ograniczenie spadkodawcy swobody testowania.
Od dnia 15 listopada 2023 r. obowiązują także dwie nowe przesłanki uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. Do powyższego katalogu dodane zostały podstawy o charakterze rodzinnym, jakimi są uporczywe uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego względem spadkodawcy oraz obowiązku opieki, wzajemnego wsparcia oraz szacunku. Instytucja uznania za niegodnego dziedziczenia ma zatem charakter etyczny, ustawodawca nie może dopuścić, aby do spadku dochodziły bowiem osoby, które za życia spadkodawcy dopuszczały się czynów niezgodnych z podstawowymi zasadami moralnymi.
Uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia wymaga przeprowadzenia przez sąd rozprawy odbywającej się w trybie procesowym, po śmierci spadkodawcy. Co ważne, proces taki należy przeprowadzić przed złożeniem wniosku o stwierdzenie nabycia spadku, lub przed zakończeniem tego postępowania. Jeśli osoba zostanie uznana za niegodną dziedziczenia po zakończeniu się postępowania spadkowego, zmiana orzeczenia sądu możliwa jest wyłącznie poprzez wznowienie tegoż postępowania i wskazanie, iż osoba ta nie jest spadkobiercą.
Orzeczenie o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia ma bowiem charakter konstytutywny, co oznacza, iż do momentu uprawomocnienia się wyroku, osoba, która dopuściła się niegodnych zachowań wobec spadkodawcy, ma prawo do dziedziczenia spadku.
Osoba, która została uznana za niegodną dziedziczenia jest wyłączona od dziedziczenia, oraz co ważne nie ma prawa do dochodzenia zachowku.
Wydziedziczenie natomiast jest instytucją, podczas której to spadkodawca za życia może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka bądź rodziców prawa do dziedziczenia. Przesłanki wydziedziczenia oraz uznania za niegodnego dziedziczenia są ze sobą tożsame. Różnica pomiędzy tymi instytucjami polega zatem na tym, iż wydziedziczenie jest przejawem woli spadkodawcy, który uznaje, iż dane osoby ze względów etycznych nie powinny po nim dziedziczyć, podczas gdy uznanie za niegodnego dziedziczenia odbywa się po jego śmierci i jest orzekane przez sąd.
Skutek wydziedziczenia jest ten sam jak w przypadku uznania za niegodnego dziedziczenia. Jednakże w przypadku wydziedziczenia, możliwym jest, iż spadkodawca zdecyduje się przebaczyć osobie wydziedziczonej. W takim przypadku, osoba której spadkodawca przebaczył, będzie uprawniona do dziedziczenia bądź do wystąpienia o zachowek.
Niegodność powinna chronić zatem przede wszystkim autonomię woli spadkodawcy, ewentualnie także przed zjawiskami, które nastąpiły po jego śmierci, natomiast wydziedziczenie ma na celu wywołanie negatywnych skutków dla spadkobiercy za jego niewłaściwe postępowanie.
Co ważne, w przypadkach kiedy osoba ma zostać uznana za niegodną dziedziczenia, bądź została wydziedziczona spadek może zostać nabyty wyłącznie w toku sądowego postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Akt poświadczenia dziedziczenia sporządzany jest bowiem przez notariusza tylko w przypadkach, kiedy nie ma wątpliwości zarówno co do kręgu spadkobierców jak co do wysokości ich udziału spadkowego.
